Kızılcığın Anadolu ağızlarındaki diğer iki adı zoğal ve güren. Her ikisi de TDK Derleme Sözlüğü'nde mevcut. Hamit Zübeyir Koşay'ın Anadilden Derlemeler'inde de var. Güren Rumeli’nden Antep’e uzanan geniş bir alanda yaygınmış. Zoğal Çorum ve Merzifon’dan başlayıp Sivas-Erzincan’a uzanan kuzey Anadolu hattında kaydedilmiş.
Kızılcığın Ermenicesi de zoğal զողալ’dır. Acaryan 2.102’de “Doğu Türkçesinden” alıntıdır diyor, ki sanırım Azericeyi kasdetmiş. Farsçası da zoğal زغال imiş, Steingass’ın sözlüğünde var. Bazı Kafkas dillerinde de kullanılırmış. Nihai kaynağına dair bir şey bulamadım.
Sivas Zara’da bir Zoğallı, Tokat Erbaa’da da Zoğallıçukuru köyü var. İkisinin de adı eski. Erbaa’daki 20. yüzyıl başına dek Ermeni yerleşimiymiş, ama Zara’dakine dair bilgi bulamadım.
Güren besbelli Yunancadan alıntı. Kráneia (kızılcık ağacı) Homeros’tan beri kayıtlı, kránonκράνον (kızılcık yemişi) MÖ 4. yy’da Theophrastos’ta geçiyor. Latincesi cornus. Fransızca cornouille, İngilizce cornel, Almanca Kornel-beere oradan alınmış. Chantraine s. 577 ve Frisk II.7, Hintavrupa kökünü *krnom şeklinde inşa etmişler. Ernout & Meillet 2.257, Hintavrupai değildir, bir Akdeniz veya Anadolu dilinden alıntı olmalı diyor, kérasos = kiraz ile bağlantılı olabileceğini belirtiyor.
Güren adında iki yer var. Biri Bulgaristan’da, eskiden Türklerle meskûn olan bir kasaba. Diğeri Cide’nin dağlarında bir bölge adı. Güren soyadı meyveden ziyade bu iki yerden biriyle alakalı olmalı.
*
Hindiba bizim buralarda güneyik dedikleri çayır bitkisidir, Rumcası halk ağzında (radika değil) radikya. Salata olarak geliştirilip kibarlaştırılmış biçimine İngilizce endive, Almanca Endivien derler.
Merak edip bakınca bunların Latince intubusveya intybus ve Geç Latince intibea biçiminden bozma olduğunu öğreniyoruz. (Nitekim hindibanın resmi adı chichorea intybus.) Bütün sözlükler Latincenin Yunanca éndybon ἔντυβον’dan alıntı olduğunu söylemiş. Halbuki Yunanca sözcük 10. yy’dan önce kaydedilmemiş. Latincesi ise daha 1. yy’da Pomponius Mela’nın coğrafyasında geçiyor...
...muş, daha doğrusu, teyit edemedim. Üşenmeyip internetten Pomponius'un De situ orbis libri tres'ini bulup indirdim. Ama epey uğraşmama rağmen aradığımı bulamadım. Yanılmış olabilirler mi? Başka bir Pomponius metni mi var? Intubus/intybus ile geç latince intibea/hindiba aynı şey midir sahiden? Bunlar Şerlok Holmes'in tasvip edeceği sorular, çünkü eğer Latince sözcük (Yunancası gibi) Ortaçağda zuhur etmişse, her ikisinin de Arapça hindibâ هندباء adından alıntı olduklarına gönül rahatlığı ile hükmedebiliriz. Klasik devirde sağlam kaydı varsa o zaman Arapların hindibayı Rum'dan öğrendiğini, ya da her iki tarafın da daha eski bir ortak kaynaktan beslendiğini kabul etmemiz gerekecek.
Nişanyan sözlüğünde “belki Eski Mısır dilinden” diye bir ibare düşmüşüm, ama inanmayacaksınız, neye dayanarak bunu yazdığımı şimdi notlarımda bulamıyorum.
***
12 Ağustos, ilave:
Hindiba konusunda klasik literatürün verilerini Emre Coşkun tamamladı. Latincede M 1. yy'dan itibaren gayet net intibum/intybum örnekleri varmış. Virgilius, Georgicon 1.120: "Strymoniaeque grues et amaris intyba fibris...". Yunanca íntybos veya entybion keza. Bkz Galenos, De alimentarum facultatibus 6.628: "οἱ δ’ οὖν ἴντιβοι ταῖϲ θρίδαξι παραπληϲίαν ἔχουϲι δύναμιν". Ayrıca Diocletianus fermanının hem Latince hem Yunanca versiyonunda geçiyor, M 3. yy sonu.
Mamafih konu orada bitmiyor, buyurun Aramice. M 350 civarında son şeklini alan Yeruşalmi Talmud'da antubîn אַנְטוּבּין "hindiba". 11. yy'a ait Raşi tefsirinde hindivey "hindiba", ama bunun Arapçadan etkilenmiş olması muhtemel.
Jastrow Aramiceden bir etimoloji vermeye çalışmış, ama Aramice sözcüğün de Yunancadan alıntı olması bence daha kuvvetli olasılıktır. Nihai kökeni belirsiz bir isim diyeceğiz. Milat döneminde, belki daha önce, bellibaşlı Akdeniz dilleri arasında top gibi gidip gelmiş. Türkçeye ağırlıkla Arapçadan alınmış olması normal, çünkü Türk kültüründe tıbbî bitkilere ilişkin literatür Arapçadır, hindiba da oradan öğrenilmiş olmalı.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder