Lüfer

Eski Yunanca gómphos γόμφος “mıh” imiş. Ağaçtan yapma kama yahut kazık yahut kavilya (İngilizcesi dowel) da oluyor. Diğer anlamı “kefal balığı”.  Sözlüklerde Yunanca kestreús ve Latince mugilile karşılamışlar, ki her ikisi de bildiğimiz kefaldir. Neden mıh balığı? Sanırım kafasının küt şeklinden dolayı olmalı. Chantraine sf. 232 öyle yorumlamış, d’après sa forme demiş.

Bizans Rumcasında nesne bildiren her kelimeye olur olmaz +ari küçültme ekini eklemek usuldendir.  Nitekim orta devir sözlüklerinde balığın adı gomphári γομφάριον diye geçiyor. Üşenmeden kaynak aradım, çünkü böyle konularda sözlüklere güven olmaz. Nitekim buyur, Ioannês Tzetzés, 12. yüzyıl, Lykophron zeylinde paragraf 664, Ch. Gottfried Müller edisyonunda sf. 728, τών κεστρέων και τών γομφαρίων demiş, yani kefaller vegomphariler. Demek ki kefale yakın ama başka bir balık olmalı.

Yeni Yunanca için Themistoklis Ktenas’ın Kamus-ı Rûmî’sine bakıyoruz, 1896 İzmir basımı. (Bunu internette buldum. Bende Panayotidis’in 1891 İstanbul basımı Kamus-ı Rumi’si var, ama şimdi yanımda değil, evde. Bu sanki onun korsan basımı gibi, içeriği aynı.) Bu sefer gouphári γουφάρι buluyoruz, “lüfer balığı” demekmiş. Yumuşak g ile ğufári diye telaffuz ediliyor. mph > ph sadeleştirmesi Rumcada normal.

Türkçede lüfer adını en erken Evliya Çelebi’de  bulmuşum, 17. yy. Yunancadan veya paralel bir kaynaktan alıntı olduğu muhakkak, çünkü, bir, Türkçede hiçbir yerli sözcük Lüleburgaz’ın le’siyle başlamaz, ve iki, kılıç ve kalkan hariç hemen hemen tüm Türkçe deniz balığı isimleri Yunancadan alıntıdır. Sonuçta Ortaasya’da Türklerin deniz balıklarını tanımak için fazla bir fırsatı olmamış.

Gene de ğ yerine l görmek şaşırtıcı. Benzerine hiç rastlamadığım bir ses değişimi. Rumcadan Türkçeye alıntıda sesli incelmesi normal, yani güfer veya ğüfer gibi bir şey beklenir. L nereden çıkmış? Vallahi bilemedim.    

*

Bir de +aina büyültme ekiyle gouphaína γουφαίνα var, “lüferin büyüğü” anlamında. Türkçesi olmuş kofana. Bu da büsbütün tuhaf: aynı adın küçüğü nasıl l ve ince sesli dizisiyle lüf-, büyüğü k ve kalın sesli dizisiyle kof- olur? Var orada bir muamma. Keşke vakit olsa da araştırabilsem.