Yumurtayı koydum oje kabına

Geçen gün bizim bahçıvan Mustafa viyollere fidan mı ne ekmiş, birden uyandım ki Nişanyan Sözlük’te viyol yok. Atlamışız. Oysa çok yeni bir kelime de değil. Bak Milliyet arşivine, 1964’ten itibaren bir sürü metin örneği var. “Tavuk çiftlikleri için Hollanda’dan ithal viyollerimiz gelmiştir” vs.

TDK sözlüğü 2009’da eklemiş. Fransızca vieille’den gelir demiş, ki alakası yok, “yaşlı kadın” demektir, ne iş? “Satış sırasında yumurtayı korumaya yarayan, atık malzemeden yapılmış özel kap” diye tanım vermişler. Bu da sakil: Bir kere yalnız yumurta değil, kivi viyolü var, şeftali viyolü var, fide ve çiçek viyolü var. Atık malzemeden yapıldığı da doğru değil, plastik olanı var, poliüretan köpük olanı var.

Kaynağını çıkartamadım. Mantıken İngilizce olması lazım, ama yok öyle bir şey. Viol? Bir eski zaman çalgısı. Vial? I-ıh, küçük cam şişe. Parfüm şişesi olur, yumurta kartonu olmaz. İşe bak sen, İngilizcede viyol anlamına gelen bir kelime bile yokmuş. Egg package, egg carton diyorlar, bin türlü çeşidini çıkarmışlar, ama özel bir ad bulamamışlar.

Fransızca? Viole eski zaman çalgısı, viol tecavüz, olmaz. Dün biraz uğraştım, bulamadım. “Bilmiyorum” diye sözlüğe not yazdım. Bugün twitter’dan paylaştım. On dakikada on tane palavradan sonra, onbirincisinde yakaladık. Fransızca alvéole, aha! Esasen “arı peteğinin her bir hücresi”, ikincil olarak “çene kemiğindeki diş yuvası”, üçüncü olarak, tıpta “kemik başının girdiği eklem yuvası”. Evet mantıklı. Fransızlar yumurta kartonuna alvéole der miymiş? Buyurun, öyle denirmiş, bilmezdim. http://www.farmline.fr/fr/alveole-plastique-30-oeufs,6,800.html

Türkçesinin alviyol olması lazım normal olarak. İlk hece nasıl düşmüş? Sanırım ithalatçı firmanın halt etmesidir. Marjinal bir kelime olduğundan öylece yerleşmiş. Yaygın kelime olsa mutlaka biri çıkar, ukalalık eder, Fransızcadan düzeltirdi.

Fransızca sözcük Latinceden gelme, alveolus “petek gözü”. Alveus (kapçık, hokka) kelimesinden +ul- küçültme ekiyle yapılmış türev, “minimini kapçık, hokkacık” manasına.

Orada da bir incelik var, onu da şey edeyim. Latince sözcüklerin bir kısmı bugünkü Fransızcaya halk ağzından gelmiştir, bir kısmı ise sonradan yüksek kültür dili vasıtasıyla. Alveolus > alvéole bunlardan ikincisine örnek, ukala bir kelime. Normal halk ağzında alveus’un le’si, tıpkı Mardin-Urfa ağzındaki gibi /w/ olur. Ona bitişen v önce /ğ/, sonra /g/, sonra /j/ sesine evrilmiş. Hokkanın Fransızcası auge, /ôj/ okunur. Hokkaya konan nesneye augée denir, Latince alveatus eşdeğeridir. Her türlü güzellik müstahzaratına böyle denmiş, daha sonra da kapsama alanı tırnak cilasına daralmış. Bildiğimiz oje.

8 Aralık ilave

“Alveus > oje dönüşümünü anlayamadık, yeme bizi” diyenler için ufak bir not.

Latince alveus, telaffuzu /alweus/. Daha erken imparatorluk devrinde, 1. yahut 2. yy’da, Latincenin zengin çekim takıları sisteminin halk ağzında haşat edildiği malum. Kâtipler alveus yazmış ama halk *alwe demiş. Bu pan-Roman, yani İtalya’da da aynı, Kartaca’da ve Ren boyunda da aynı.

Kuzey Galya ağzında, Mwardin ağzı gibi, le kalınlaşıp u’ya kaymış. Le tüm dillerde problemli bir sestir. Dilini yayarak söylesen efemine sayılır. Ortasını kalınlaştırıp söyleyince de /u/ veya /ı/ rengi alır. Mesela dilini kasıp “balta” de. /Bawta/ duydun mu? Aynı şekilde, *aw’we. Oldukça erken tarih, belki 4. yy’dan önce.

Çift w problem. İkisinin ayrı sesler olduğunu bir şekilde belirtmen lazım, yoksa ne dediğin anlaşılmaz. Aynı kelime içinde iki eşdeğer sesin ayrı renklendirilmesine dissimilasyon deniyor, yani ayrıklaştırma. Sonuç *awğe. Türkçe kovmak ve koğmak gibi, neredeyse aynı ses, ama tam değil.

Çeşitli kaynaklardan gelen /w/ sesinin önce /ğ/ ve hemen ardından /g/ye dönüşmesi Fransızcada 11. yy’dan önce gerçekleşmiş görünüyor. Mesela Germence wa(h)ren > Fr garer, Germence winjan > Fr gagner, Normanca warrant Fransızca garant. Sözcüğün yazımı 14. yüzyıldan itibaren auge diye oturmuş, o zamandan beri değişmemiş.

İnce sesliye bitişen /g/nin çatlayıp önce /c/ ve hemen ardından /j/ halini alması geç ortaçağ, belki 15. yy. /au/ çiftseslisi ise 18. yy’da /ô/ diye söylenmeye başlamış. Kelime hala auge yazılıyor, ama aşağı yukarı 15. Louis zamanından beri söylenişi ôj. Bu hokka. Hokkanın içindeki nesne augée, yani ôje.